Сагаалганай наадан

С.Б. Долгорова
Н.В. Мархасаева
Ц.С. Баторова

Сагаалганай наадан

МИНИСТЕРСТВО ОБРАЗОВАНИЯ И НАУКИ РЕСПУБЛИКИ БУРЯТИЯ
ГАУ ДПО РБ «БУРЯТСКИЙ РЕСПУБЛИКАНСКИЙ ИНСТИТУТ
ОБРАЗОВАТЕЛЬНОЙ ПОЛИТИКИ»

С.Б. Долгорова
Н.В. Мархасаева
Ц.С. Баторова

Сагаалганай наадан
Методическое пособие
Для детей от 3 до 7 лет

Разработано в соответствии ФГОС ДО

ИЗДАТЕЛЬСТВО
Улан-Удэ - 2021
2

УДК 373.21(571.54)
ББК74.100(2Рос=Бур)
Д 64

Издание рекомендовано научно-методическим советом ДОУ…с.с.ц…
Резензенты:
П.П. Бартаева, старший преподаватель кафедры педагогики и психологии
детства
Чимитцо Валерьевна Жигжитова Детский сад «Ая ганга» Бичурский район
Научный руководитель:
заслуженный учитель РБ, почетный работник общего образования РФ,
доктор педагогических наук, профессор кафедры педагогики и психологии
детства ГАУ ДПО РБ «Бурятский республиканский институт
образовательной политики» С.Ц. Содномов

Д 64 Долгорова, Соелма Баторовна
Сагаалганай наадан: методическое пособие разработано в
соответствии ФГОС ДО для детей от 3 до 7 лет/ С. Б. Долгорова, Н. В.
Мархасаева, Ц. С. Баторова. - Удан-Удэ: ИЗД-во, 2021.- с.46
Методическое пособие и сценарии праздника в детском саду для
педагогов дошкольного образования, воспитателей, методистов, заведующих
дошкольных образовательных организаций, реализующих этнокультурное
образование детей дошкольного возраста.
УДК 373.21(571.54)
ББК74.100(2Рос =Бур)

Долгорова С.Б., Мархасаева Н.В., Ц.С. Баторова.
© Издательство …………………………………………………..

Введение
Мы знаем, какое громадное значение в жизни детей имеют эмоции, особенно
эмоции положительные, возбуждающие. Отнимите их у детей, и померкнет их жизнь.
Проявление у ребенка внимания, интереса, стремления к творчеству требуют
эмоциональных пробуждений.
Особого внимания к себе требуют эмоции радости. Ребенок, жизнь которого
лишена радости, чахнет и физически и психически. Интересы его развивающейся
личности требуют обновляющихся впечатлений, поддерживающих и питающих чувство
радости. Однообразно, уныло текущая жизнь удручает, ослабляет силы как физические,
так и психические; радостное, в меру представленное разнообразие их питает и
поддерживает.
В этом смысле надо отметить громадное положительное значение праздников.
Праздник, педагогически правильно организованный, нарушает однообразие текущей
жизни, вносит в жизнь детей новое ценное содержание, возбуждает чувство радости,
стимулирует к деятельности все силы и способности, в том числе и способность речи.
Недаром Пирогов в своей статье «Быть и казаться», написанной по вопросу о детских
праздничных выступлениях, отмечает значение таковых для развития речи детей.
В подготовке к празднику должны соответственно возрасту и возможности
участвовать сами дети. Под подготовкой к празднику мы подразумеваем обсуждение его
содержания, организацию праздничной среды и систематизацию репертуарного
материала. Материал для праздника накапливается постепенно в процессе годовой
педагогической работы. Из имеющегося запаса перед праздником отбирается
необходимое.
И подготовке к празднику во всех ее проявления и проведение самого праздника
предоставляют широкие возможности для выявления детской самодеятельности и языка;
но нас интересует главным образом центральный момент каждого праздника –
предлагаемое детям зрелище, представление. При этом роль детей может быть двоякая:
они могут являться действующими лицами и могут быть зрителями. В первом случае
проявляется и упражняется их собственная речь, во втором случае – они воспринимают
чужую речь. В интересах их монолингвального речевого развития значительно и то и
другое. Организуя праздники, мы должны и тому и другому уделять время и внимание.
Однако реальная ситуация с внедрением бурятского языка в ситуации праздника
достаточно своеобразен. В процессе праздничного мероприятия монолинвальная речевая
среда не просто совершенствуется, но и расширяет границы их возможностей и
способностей.
Не менее значителен вопрос об участии самих детей в праздничных выступлениях.
В интересах социального и речевого развития детей такие выступления имеют огромное
значение.
Для того чтобы говорить хорошо всегда и при всех условиях, надо не только уметь
говорить, но надо приобрести привычку говорить публично, не стесняясь присутствия
посторонних слушателей.
Дети могу разыграть маленькие сценки, сказки, читать стихи, рассказывать, давать
пояснения к картинам.
При этом шлифуется их речь, развивается уверенность в себе, находчивость,
открывается простор для творчества.
В Бурятии одним из таких праздников является «Сагаалган». Считается, что это
праздник является символом обновлений человека, открытости и чистоты помыслов,
надежды и добрых ожиданий. «Сагаалган» является символом дружбы, единения и
согласия среди многонационального населения республики.
4

Основная цель пособия – это создание условий для формирования у детей интереса
к изучению бурятского языка, создание условий для развития коммуникативных
познавательных способностей детей в процессе образовательной деятельности,
знакомство детей с культурой, бытом и обычаями бурятского народа.
Основные задачи пособия развитие познавательных, коммуникативных навыков
через бурятский фольклор (разучивание стихов, песен, поговорок пословиц и т.д.) и
развитие двигательной активности посредством знакомство с национальным играми.
Разрабатывая пособие, использовали методику «трех вопросов»:
Что знаем? Сагаалган - это праздник. Ставят на стол на белую пищу. Кушаем буузы
Что хотим узнать? Традиции проведения праздника «Сагаалган». Что такое «Хадак»,
ѐохор, бурятские национальные игры, национальный костюм, орнамент.
С помощью чего узнаем? Разработки проведения праздника по группам
Через просмотр сказок, чтение сказок, презентаций. Через проведение дружеских бесед,
ситуативных разговоров по данной теме. Посредствам художественного творчества
(лепка, рисование, аппликация). Через художественное слово: сказки, потешки.

Обычаи и традиции праздника - Сагаалган
Сагаалган – это символ обновления человека и природы, чистоты
помыслов, надежды и добрых ожиданий. Сейчас проблема в том, что
нынешнее поколение теряет значимость национальных культурных
ценностей. Наша задача направлена на возрождение культуры, традиций и
обычаев бурятского народа. А также для развития чувства сопричастности к
народным творчествам. Дети дошкольного возраста не достаточно имеют
представления о культуре, традициях и обычаях бурятского народа.
Сагаалган - один из наиболее известных праздников монголоязычных
народов, который приурочен к началу Нового года по старинному
монгольскому лунному календарю.
«Сагаалган» - является символом дружбы, единения и согласия среди
многонационального населения республики. Это очень интересный своими
обрядами и традициями красивый праздник. Все в это время поздравляют
друг друга, дарят подарки. Он похож на Новый год. Но отмечают его не в
конце декабря, а в феврале. Названия праздника «Сагаалган». В старину
буряты не справляли день рождения, а прибавляли себе год в возрасте с
наступлением Белого месяца. В дни празднования Сагаалгана каждому
человеку рекомендуется должен соблюдать определенные обряды и
традиции:
1. Обряд «Бурхан дэлгээлгэ» (развешивание бурханов);
2. Обряд «Жэлэй заһал» (богослужения);
3. Обряд «Гэрэй хуряалга» (очищение дома);
4. Обряд «Дүгжүүбэ» (очищение души и тела);
5. Обряд «Бэлэг андалдаан» (обмен подарками)
6. Обряд «Хий морин» (запуск коней ветра удач);
7. Обряд «Сагаан эдеэн» (белая пища)
1. Обряд «Бурхан дэлгээлгэ» (развешивание бурханов)
Накануне праздника совершался обряд «бурхан дэлгээлгэ»
(развешивание бурханов): раскрывались и вывешивались изображения
божеств, писанных на холсте. Затем перед божницей ставились яства,
зажигались лампады, «хүжэ» (спрессованные в виде палочки ароматные
травы).
Большим почитанием в дни Нового года пользуются божества
«Сагаан Үбгэн» - Белый Старец – символ долголетия, семейного
благополучия, счастья, богатства, мира и покоя.
2. Обряд «Жэлэй заһал» (богослужения);
В дацанах перед праздником начинаются хуралы (богослужения),
посвящѐнные Сагаалгану. Перед Новым годом, желательно, чтобы люди
совершили обряд «жэлэй заhал» – «поправка к году». «Жэл» – год для бурят
означает не только временной отрезок, больше это понятие морального
отношения к нему. Эти вопросы надо решать для успокоения души. В
6

последний день старого года «Бүтүү үдэр», проводится хурал (молебен) в
честь защитницы Балдан Лхамо, которая является покровительницей Учения
Будды в странах северного буддизма. В канун праздника она нисходит на
землю и обходит своих подзащитных, даруя им своѐ благословение.
3. Обряд «Гэрэй хуряалга» (очищение дома);
Перед наступлением Нового года во всех домах проводится особый
обряд «Гэрэй хуряалга» (очищения дома) во время которого из дома и из
жизни каждого человека «выбрасываются» все неудачи и все плохое,
накопившееся за предыдущий год. Его совершает приглашенный в дом
лама с участием всех членов семьи.
4. Обряд «Дүгжүүба» (очищение души и тела);
Древний ритуал очищения – Дүгжүүба (очищение души и тела), во
время которого уходит всѐ плохое и неприятное. Обряд «Дүгжүүба» - это
обряд устранения всех помех, очищения от всего плохого, для того, чтобы в
новом году человек имел благополучие, испытывал счастье, мир и
спокойствие. В старину, накануне праздника, люди обтирались кусочком
теста, затем лепили из него фигурку человечка, как бы передавая этой
символической фигурке все свои болезни, беды. Люди приносили эти
фигурки в дацан и складывали их в течение дня в будущий костѐр. После
молебна лама освящал костѐр, зажигал его, а люди просили, чтобы с огнѐм
ушло, сгорело всѐ плохое. Во время ритуала проводится церемония
очищения и подавления злых сил с помощью огня. Верующие должны
мысленно представить, как в этом огне сгорают все духовные препятствия и
дурные помыслы. Разжигание костра – обязательный ритуал «Дүгжүүба».
5. Обряд «Бэлэг андалдаан» (обмен подарками)
Необходимым ритуалом в Сагаалган считался «Бэлэг андалдаан» обмен
подарками. Качество и ценность их не имеют значения, лишь бы это был
материальный предмет: молочные продукты, хадаг (женщинам вместо хадага
преподносили платок), пачка сахара или печенья конфеты, просто деньги.
Даритель должен держать в руках хадаг (длинный шѐлковый шарф голубого
цвета). Поверх хадага на ладонь правой руки или на соединѐнные ладони
ставился подарок. Даритель и получатель должны быть обязательно в
головных уборах и стоять лицом друг к другу.
Праздник длится целый месяц. Сагаалган - это лучший повод навестить
всех родственников и друзей, с которыми нечасто видишься в течение года.
Особое значение имеет - какой человек навестил ваш дом первым в день
наступления Нового года. Лучше всего, если это будет человек со счастливой
судьбой. Это древняя традиция, которая имеет глубокий мистический смысл.
По тому, какой человек пришѐл к тебе в дом, определяют, каким будет год. В
первый день праздника, дети сначала поздравляют главу семейства, который
желает им счастья и долголетия. Затем навещают старших в роду: дядю,
тетю, брата или сестру.
7

6. Обряд «Хий морин» (запуск коней ветра удач);
В дни Нового года совершается обряд запуска «Хии морин» (запуск
коней ветра удач). «Хий морин» - это символ, показывающий состояние
благополучия человека. Изображение «Коня ветра удачи», освященное в
храме, привязывают к дереву или помещают на крыше дома таким образом,
чтобы оно обязательно развевалось на ветру. Считается, что «Конь ветра
удачи» служит мощной защитой от несчастий и болезней.
7. Обряд «Сагаан эдеэн» (белая пища)
Большого искусства достигали хозяйки в канун Сагаалгана, когда
молочная пища являлась не просто угощением, а символом благополучия в
наступающем году. Почетным блюдом служила буузы, отварная баранья
голова или грудинка, пельмени, саламат, варился бухэлер. Хозяйки готовили
уураг (молозиво), ээзгэй (творог), ээдэмэг (простокваша), айраг (кислое
квашеное молоко), урмэ (сушеные пенки), саламат и множество других
блюд. Традиционно праздничная молочная водка подавалась только
старшим.

1-дэхи багашуулай бүлгэмдэ үнгэргэхэ «Сагаалган- манай hайндэр»
гэжэ үйлэ ябадалай хубилбари
Зорилго:
1. Үхибүүдые буряад зоной ѐhо заншалда hонирхуулан хүгжөөхэ.
2. Гэрэй амитад тухай үхибүүдэй мэдэсые бэхижүүлхэ.
3. Үхибүүдтэ буряад наада наадуулжа hургаха.
Үхибүүд хибэс дээрэ дүхэриг болоод hууна.
Хүмүүжүүлэгшэ:
Хүмүүжүүлэгшэ: Хүндэтэ

айлшад, манай сэсэрлигэй багашуул Сагаан hарын «Амар

мэндээ!!!
Үхибүүд: «Мэндээ!!!».
Хүмүүжүүлэгшэ: Аялга hайхан, буурал hаншаг буряад угсаатан, сэнхир Сагаан hарамнай
Шэдитэ туяа сасаhаар хүдѳѳ дайдаар Үхэр жэл морилбо! Бидэ мүнөөдэр энэ hайхан үдэр
наада наадахабди, хүхихэбди!
Үүдэ тоншоно (конвертэтэй ахалагша бүлгэмэй басаган ороно). Морин хуурай хугжэм
табигдана.
Хүмүүжүүлэгшэ:
Үхибүүд, манайда айлшалжа Дулма басаган ерээ.
Дулма басаган:
- Шэнэ жэлээр,
Шэнын нэгэнээр,
Сагаан hараар,
Сагаалганаар!

Хүмүүжүүлэгшэ:
-

Дулма басаган конвертэ асараа,

юун гээшэб? Харае (табан хушуун малай

зураагууд).
9

Урда сагhаа хойшо манай буряад зон мори, тэмээ, ямаа, хони, үнеэ үдхэжэ
амидардаг hэн. Тиимэhээ эдээниие табан хушуун мал гэдэг. Эдэ амитад hү, мяха,
нооhо, арhа г.м. үгэдэг.
Табан хушуун малнай
Талаар дүүрэн тараг лэ!
Танай манай хүсөөр
Тараг, айраг билтараг лэ!

Би таанадта амитад тухай таабари хэлэхэб,таажа үзэгты.

1. Ногоо шэмхэжэ эдидэг
Эзэнээ хүлеэдэг
«Мөө»- гээд маарадаг ( Хонин).
2. Халуунда, хүйтэндэ
Үхибүүдые шэрэдэг
Гэрэйнгээ газаа
Аалихан инсагаалдаг «Иго-гоо» ( Морин).
3. Талада бэлшэдэг
Амтатай зөөхэй үгэдэг
Утаар татан мөөрэдэг: «Мөө» (Үнеэн).
4. Ута нарин хүлтэйб
Нюрган дээрэм бүхэгэр (Тэмээн).
5. Ёдогорхон эбэртэй,
Яhалхан hахалтай (Ямаан).

Дулма:
-

Бэрхэнүүд! Би наадаха, дуулаха, хатарха дуратайб!
Хатар-наадан «Арбан хоѐр жэлнүүд»

.
Хүмүүжүүлэгшэ:
-

Үхибүүд, Дулма басаганда, айлшадтаа гоѐ зүжэг харуулае.
Мини театр: «Амитадай арсалдаан»

Үхибүүд, ямар туhа табан хушуун мал асардаг бэ? Үхибүүдэй харюунууд. Тиигээд
онтохо зохѐожо үзэе (гарай театрай амитадые хубаана).

Нэгэтэ гэрэй амитад сугларжа, тосоолдобо, хэн эгээл хүндэ хэрэгтэйб.

Тэмээн:
-

Би эгээл томоб, хүсэтэйб. Ундан, хоолгүй долон хоног соо байхаб. Тигээ хадаа, би

эгээл хүүндэ хэрэгтэйб.
Хонин:
-

Бе-еэ. Би дулаан нооhо үгэдэгби. Би эгээл хэрэгтэй амитан гээшэб.

Ямаан хороо бусалжа:
-

Ме-еэ. Би hүмбээ, hайхан дулаан нооhо үгэдэгби. Би хэрэгтэй амитан гээшэб.

Арсалдаанда үнеэн оролсобо:
-

Му-у-у. Би эзэндээ hү, зөөхэй, ээзгэй үгэдэгби. Би эгээл хэрэгтэйб.

Морин үхэрые шагнаад хэлэбэ:
-

Иго- гоо. Би хадаа эзэнэй бүхы хүндэ ажалыень хэдэгби. Тигээ хадаа, би эгээл
хэрэгтэй гэрэй амитан гээшэб.

Хүмүүжүүлэгшэ:
-

Энэ сагта эзэниинь гараад, хэлэбэ:

Буулта намда хэрэгтэй амитад гээшэд, бултадаа намда туhа асардаг ха юм та.
Тиигээд, буулта амитад эбтэйгээр толгойнуудаа дохибо.

Дулма басаган:
-

ямар hонин онтохон хараба гээшэбиб. Бэрхэнүүд үхибүүд,

Хүмүүжүүлэгшэ:
-

Сагаан hараар амаршалан,
Гэрээр дүүрэн аза жаргалтай,
Аягаар дүүрэн эдеэ сайтай,
Табагаар халима сагаан эдеэтэй,
Жаргалтай, баян бардам hуухатнай болтогой!
Буулта:

Болтогой ! Сагаан hараар, Сагаалганаар!

2-дохи багашуулай бүлгэмдэ үнгэргэхэ «Сагаалган»
гэжэ үйлэ ябадалай хубилбари
Зорилго:


Сэсэрлигэй үхибүүдтэй «Золгохо» гэhэн ѐhо заншалтай танилсуулха.



Үхибүүдые урмашалуулха, баярлуулха.



Дуулаха, хатарха шадабари хүгжөөхэ.
Хүмүүжүүлэгшэ:
-

Шэнэ жэлээр,
Шэнын нэгэнээр,
Сагаан hараар,
Сагаалганаар!
Амар мэндэ!

Үхибүүд:
-

Амар мэндэ-э! (санзай ууюулна).

Хүмүүжүүлэгшэ:
-

Саhан дээгүүр сагаалжа, сагаан hара морилбо!
Санзайн хүншүү үнэрөөр сагаалхыетнай уринабди!
Урагшатай, амжалтатай үдэрнүүд ерэжэл байг,
Улам hайханаар байдалнай эрьежэл байг!
Шэнэ гараhан үхэр жэлдэ, хүн бүхэн,
Хүнгэн солбон, энхэ элүүр ябахань болтогой!

Үхибүүд:
-

Болтогой (Сагаан үбгэн ороно).

Сагаан үбгэн:
-

Амар сайн, хүндэтэ нүхэд!
Сагаан hараар,
Сагаалганаар амаршалнаб!

Хүмүүжүүлэгшэ:
-

Амар мэндээ!
Сагаан hараар, Сагаалганаар!
Арюун сагаан hараар
Арад зоной найраар
Сагаан сэдьхэлhээ бэе бэеэ
13

Сагаалганаар золгоѐл даа!
Өөрһөө аха хүнтэй уулзаа һаа, моринһоо буужа, малгайгаа абажа, хоѐр гараараа
ахатанай гарые дороһоонь үргэн татажа золгодог байһан юм (харуулан хөөрэнэ).
Сагаан үбгэн:
-

Залиршагүй залитай
Унтаршагүй гуламтатай,
Олон зоной дунда
Тэгшэ hайхан hуугты!
Yргэн сагаан дэлхэй дээрэ
Энхэ hайхан жаргалтай
Yритэй, бэетэй
Yнэр баян жаргагты!
(Сагаан үбгэн үхибүүдээр золгоно).

Хүмүүжүүлэгшэ:
-

Сагаан хадагаар, айлшадаа, золгожо,
Сагаан эдеэгээр угтаял даа
Сагаан эдеэнhээмнэй хүртэгты!
Эхэ талымнай
Элдин дайдымнай
Адуу малаймнай
Хэшэг шэмэ энэл даа.

Сагаан үбгые Сагаан эдеэгээр хүндэлнэ.
Буряадууд аха зоноо хүндэлдэг, уг гарбалаа hайн мэдэдэг, түрэл нютагтаа дуратай
зон гээшэ. Сагаалганай үдэр түрэлхидөө амаршалжа, бэлэг баридаг. Хүндэтэй айлшадаа,
ахатан зондоо хадаг барижа, үхибүүдтээ амтатай эдеэ, мүнгэ бэлэглэдэг юм.
14

Хүмүүжүүлэгшэ:
-

Зай үхибүүд найр, наадаа эхилхэмнай гү?

Υхибүүд:
-

Эхилэе! эхилэе!

Υльгэртэ жэргэмэл орондоо
Үрэй сайтар хатараял
Υбгэд, хүгшэд, эжынэртээ
Үреэл дуугаа залаял.
Үхибүүд «Табан хурган» гэжэ дуу дуулана.

Хүмүүжүүлэгшэ:
-

Сагаалганай үедэ буряад зон бэе бэедээ сэдьхэлэй һайхан үгэнүүдые зорюулжа,
бүхы зондо баяр, жаргал хүсэжэ, удха түгэлдэр үреэлнүүдые хэлэдэг гээшэ.

Сагаан үбгэн:
-

Үреэлэй hайханиие хэлсэхэмнай гү?

Үхибүүд үреэлнүүдые хэлэнэ:
1 үхибүүн:
-

Айл аймагтаа, арад зондо
Ута наhа, удаан жаргал үреэел!

2 үхибүүн:
-

Зориhон харгытнай золтой байг
Золгоhон нүхэдтнай зугаатай байг.

3 үхибүүн:
-

Ута наhатай, удаан жаргалтай
Yнэр баян ажаhууxатнай болтогой!

4 үхибүүн:
-

Далай шэнги долгилжо,
Дайда шэнги сэсэглэжэ ябахатнай болтогой!

5 үхибүүн:
-

Жэл бүри жэгтэ амгалан,
Он бүри омог дорюун
Сагаалжа, ноголжо байел даа!

6 үхибүүн
-

«А» үзэг – эрдэмэй дээжэ,
15

Аяга сай эдеэнэй дээжэ.
Хатар. «Хони харагшан ба хурьгад» (үхибүүд хатарна).
Хүмүүжүүлэгшэ:
- Зай, үхибүүд, наада наадае:
«Шоно ба хурьгад»
«Малгай нюулга»

Хүмүүжүүлэгшэ:
-

Баян буряад нютагтамнай
Баатар хүбүүд байха лэ,
Уужам буряад нютагтамнай
Уян нугархай басагад байха лэ.
Ёохор наадан гоѐ даа
Ёохор хатар hайхан даа!!! (Булта ѐохор хатарна).

Хүмүүжүүлэгшэ:
-

Хүндэтэ манай айлшад, үхибүүд
Арюун, сарюун, амгалан тайбан
Аза талаантай, алдар солотой
Ажаhуухатнай болтогой!
Шэнэ жэлээр
16

Шэнэ hараар
Сагаан сэдьхэлээр
Сагаалганаар!!!
Yхибүүд булта:
Сагаан hараар! Сагаалганаар!

Дунда бүлгэмдэ үнгэргэхэ «Буряад заншал ба уг гарбал»
гэжэ үйлэ ябадалай хубилбари
Зорилго:
1. Буряад заншалта соѐлые hэргээхэ, уг гарбалтай болон 12 жэлтэй танилсуулха.
2. Хүүгэдэй дуулаха, хатарха шадабарииень хүгжөөхэ.
3.Үхибүүдые урмашуулжа, баярлуулжа, hүлдыень бодхоожо түрэл арад зондоо
дуратайгаар хүмүүжүүлхэ.
Хүгжэм зэдэлнэ.
Хүтэлэгшэ:
-

«Сагаан hараар! Сагаалганаар!
Сагаалжа, жаргажа,
Сагай hайханда амгалан,
Yнэр баян hуухамнай болтогой!

Үхибүүд:
-

Болтогой!

1-хи хүбүүн:
-

Шэнэ жэлээр, Шэнэ Жэлээр,
Морин жэлээр амаршалнаб!
Сагаан hараар, Сагаан hараар,
Сагаалганаар амаршалнаб!

2-хи басаган:
-

Басагад хүбүүд барандаа
Баяртай хүхюутэй угтая.

Хүтэлэгшэ:
-

Одоол энэ найртамнай
Айлшан боложо мүндэлхөөр,
Арбан хоѐр жэлэймнэй,
17

Амитад булта уряалтайл.
(Амитан бүхэн, нэгэ нэгээр, хатаран бэеэ харуулан аялга доро гаранад).

Хулгана:
-

Арбан хоѐр жэл түрүүлжэ гарадаг,
Ама сагаан хулгана жэл гээшэб.

Үхэр:
-

Эбэр hүүлээ тэгшэдхэн ябадаг
Эзэндээ хайратай үхэр жэл гээшэб.

Бар:
-

Арын модондоо алсайлган ябадаг
Алаг эреэн бар жэл гээшэб.

Туулай:
-

Дэлхэй дүүрэн гүйдэг
Дэрбэгэр шэхэтэй туулай жэл гээшэб.

Морин:
-

Холо газарые ойродхон ябадаг.
Хатуу туруутай морин жэл гээшэб.

Хонин:
-

Уужам талаар бэлшэн ябадаг
Нооhоор баян хонин жэл гээшэб.

Бишэн:
-

Модоной оройгоор дуулин ябадаг
Утахан hүүлтэй бишэн жэл гээшэб.

Тахяа:
-

Арад зониие донгодожо hэрюүлдэг
Дорюун абяатай тахяа жэл гээшэб.

Нохой:
18

Хорото дайсаниие хоройлон байдаг
Хон Хон дуутай нохой жэл гээшэб.

Гахай:
-

Газар дайдые онгилон ябадаг
Газаашаа hоѐотой гахай жэл гээшэб.

Луу:
-

Тэнгэриин оройгоор түршэгэнэн ябадаг
Абарга хүсэтэй луу жэл гээшэб.

Могой:
-

Ута эреэн бэетэй,
Уран хэлэтэй могой жэл гээшэб
Арбан хоѐр жэлээмнай амитад булта гаража ѐhөөрөө хатарна.

Хүтэлэгшэ:
-

Хүндэтэ аба, эжыдээ
Халуун мэндэеэ хүргэе
Хонгѐо дуугаа дуулажа,
Хатар наадаяа харуулая
«Ёхор»

Хүтэлэгшэ:
-Танай анхаралда Сурана басаган уг гарбалаа хөөрэжэ үгэхэнь.
Сурана:
- Мэндээ! Амар Сайн!
Буурал боложо, буянтнай жаргажа,
Булган дэгэл үмдэжэ,
Бууза хөөл барижа ябагты!
Сагаан hараар! Сагаалганаар!
Би хадаа 4 наhатай,
Үхэр жэлдэ мүндэлhэн,
Эжы абын эрхэхэн, бэрхэхэн,
Дуулахашье, хатархашье дуратайхан
Дангина басаган Сурана гээшэб.
Уhан эрье мушхадаг,
Хүн угаа дахадаг
19

Би Суранаб, минии баабай Чингис, Чингис Володиин, Володя Намсарайн,
Намсарай Намжилай, Намжил Намдагай.
Би Хальбан угайб.
Сурана басаган дугаа дуулана.
Хүтэлэгшэ: Сагаан hарынгаа нааданда
-

12 жэлэй урия.
могой жэлээ үдэшэн,
морин жэлээ угтая!

Хатар «12 жэл»

3-хи үхибүүн:
-

Шэнэ жэлнэй шэдитэй
Жэл бүхэн эдитэй
Үүдэ хэншьеб тоншобо:
Тон, тон, тон…

4-хи үхибүүн:
-

Хэн тоншобоб, гайхалтай?
Yүдээ нээгыт яаралтай!
Хэн гээшэб,
Хэн, хэн,хэн?

5-хи үхибүүн:
-

Сагаалган – манай hайндэр
Саг үедэ мандаха болтогой
Гаража ерэhэн энэ жэлдэ
Газар дайдамнай үржэлтэй байг.
20

(Yхибүүд Сагаалган тухай дуу дуулана).

Хүтэлэгшэ:
-

Шэнэ жэлэйнгээ нааданда
Шангаар гараа барисалдан,
Шуран хурдан гэшхэдэлээр
Шууяса хатараа хатараял.
«Ёхор»

Хүтэлэгшэ:
-

Сагаан hараар, Сагаалганаар!
Сарюун дорюун үбгэд, хүгшэд!
Сасуу олон үеын нүхэд!
Сагаалганай амар мэндэ!
Жэл бүхэндэ жэгдэ амгалан,
21

Он бүри омог дорюун,
Олон жэлдэ олошорон байхадаа,
Одоо жаргал эдлэхэбди бултадаа!
Сагаан hараар!
Сагаалганаар, бултыетнай амаршалнабди!
Дахин уулзатараа баяртай!

Ахалагша бүлгэмдэ үнгэргэхэ «Сагаан hарамнай hайхан даа!»
гэжэ үйлэ ябадалай хубилбари
Зорилго:
1. Үхибүүдые Сагаалган hарын hайндэртай танилсуулха, буряад заншалта
соѐлые hэргээхэ, буряад арад зоной уг гарбалтай танилсуулха;
2. Буряад хэлэнэйнгээ уян нугархай, зөөлэн тодыень үхибүүдтэ ойлгуулха;
3. Уран гоѐор шүлэг уншажа hургаха;
4. Төөлэй, сагаан эдеэгээр айлшадаа хүндэлхэ ѐhо заншал ойлгуулха.
Yйлэ хэмжээн ябаса: Айлшад табсанай саагуур hуунхай, дуунай хүгжэм зэдэлнэ,
сагаан эдеэн, төөлэй бариhан үхибүүд ороно.

1-дэхи басаган:
-

- Сагаан hараар,
Сагаан hараар амаршалжа,
Хэбэд номхон Хэжэнгэдээ
Хэтын магтаал дууланам.
22

Уулаараа хатуухан даа,
Уhаараа номгохон даа,
Хэжэнгэмнэй
2-дохи басаган:
-

Сагаан эдеэтэйСүршэжэ байхамнай болтогой!
Сагаан зантайСолотой hуухамнай болтогой!
Сагаан замтайСарюун ябахамнай болтогой!
Сагаан сэдьхэлтэй
Сог зали бадаруулхамнай болтогой!

3-дэхи хүбүүн:
-

Хори нэгэдэхи зуун жэлнэй
Хододоол амгалан унгэрэг лэ
Хүн зоной аза талаан
Хэзээдэш буянтай байг лэ!

Төөлэйн дуун зэдэлнэ, үхибүүд сагаан эдеэн, төөлэй айлшадтаа барина.
-

Зай, үхибүүд ерээд байhан айлшадтаа булта бодоод «Сагаалган» тухай
дуугаа дуулая.

Бэрхэнүүдтэ даа, hуугты.

Сагаалган! Уг гарбалаа дурдан зугаалая. Нэгэ наhамнай нэмэжэ, наадамнай
дэлгэрэг, нэрэмнэй дурдагдажа, нютагнай алдаршаг. Энэ багахан үгэ ехэ
гүнзэгы удха шанартай, баян дэлгэр дэлисэтэй, хүнэй зүрхэ сэдьхэл
хүдэлгэн байдаг!
23

- Yхибүүд, бидэ сагаалган тухай хөөрэлдэhэн байнабди, мүнөө манда хэлээд
үгыт:
- Сагаалган гэжэ юүн бэ? (Буряад зоной hайндэр).
- Мүнөө манда Эдир баатар хүбүүн , Сагаан hара тухай шүлэг уншахань,
шагная:

Сагаан hарамнай
Сахюуса наншадаар
Салгидан дэлгэрэн буубал даа,
Сагаан hарамнай сахюүртан гараа
Сагаан эдеэмнай салгидан дэлгэрээ.

Таанад заншалта буряадай hайндэр тухай hайн мэдэнэт. (Сагаалган)

Зүб даа, би мүнөөдэр таанадтаа буряадууд урдандаа хайшан гээд айлшадые угтадаг
байгааб гэжэ танилсуулхам.

Зай, мүнөө булта наашаа ерэгты даа.

Хэжэнгэ нютагнай баян даа. Тойроод хада уулануудтай, аршаан булагтай, гол горход,
ой модоор, үхэр малаар баян даа нютагнай.
-

Урдандаа буряадууд айлшадайнгаа мори сэргэдэ уяад, хадаг баряад угтадаг байгаа.

Мүнөө маанадые хүгшэн эжы, үбгэн аба хоѐрнай айлшалхыемнай хүлеэжэ байна.

Мэндээ хүгшэн эжы, үбгэн аба хоѐр!

Хүгшэн эжы ба аба хоѐр, маанадта урдандаа буряадууд хайшан гээд айлшадаа
угтадаг байгааб, харуулжа үгыт.

Хүндэтэ айлшад , үхибүүд орожо хайрлагты.

Үбгэн аба ба хүшэн эжы хоѐр хадагаа баряад гэртээ уринад.
24

Урданай ѐhоор эрэ хүниие баруун таладаа hуулгадаг, эхэнэр хүниие зүн таладаа
hуулгадаг байгаа.

Һуужа хайрлагты, сагаан эдеэнhээмнай ,халуун бүхэлѐэр эдеэнhээмнай ама
хүрэгты. Нэн түрүүн аха , наhатай хүндэ хониной толгой баридаг юм. Духа дээрэнь
гурбалжан хутагаар зураад хамараарнь айлшанда табидаг байгаа. Айлшан төөлэйн
толгойhоо гурбан хүсөөг мяха отоложо галдаа үргөөд, нара зүб эрьелдүүлээд хүн
зондо hайниие хүсэдэг байгаа.
Хүндэтэ айлшад,
Хүхюу зугаатай ябажа
Хододоо тэнюун сэдьхэлтэй,
Энхэ элуур бэетэй
Зол жаргалтай ажаhуугыт даа!
Һайниие хүсөөд нэгэ зүhэм мяха эдеэд, эрэ хүнүүдтэ үгэнэ. Энэ эдеэ эрэ хүн ама

хүрэхэ ѐhотой. Эхэнэр хүндэ шанаhан шуhа табидаг байгаа.
-

Һайн даа хүгшэн эжы аба хоѐр, бидэ ехээр баярлаабди. Yхибүүд хүгшэн эжы
аба хоѐртоо hайниие хүргэжэ үреэлээ, дуугаа дуулажа хатархамнай гү?
(үхибүүд зубшөөнэ).

Хүтэлэгшэ:
-

Хүндэтэ аба эжыдээ
Халуун мэндэеэ хүргэе
Хонгѐо дуугаа дуулажа
Хатар наадаяа харуулая.
(Ёхор хатарнад)

Зай үхибүүд шүлэгөө, үреэлээ хэлэе.

Үхибүүн:
-

Баян дэлгэр заншалтай,
Сагаан торгон хадагтай
25

Буян далай Сагаалган
Буряад дайдада бугаал.
Үхибүүн:
-

Бүтүү үдэр барандаа
Гэрэй өөдэнь татажа,
Хуушан юумээ хаяжа
Шэнэ харгы гаргаал.

Үхибүүн:
-

Эртүүр баран золгожо
Бэлэг сэлэг барилсан,
Жэлэй үреэл хэлсэжэ
Сагаалганаа мандуулаа.

Үхибүүн:
-

Буруумнай булшантай даа,Бужаал, ерээл Сагаалган!
Даагамнай далантай даа,Дуугаа дэлгээл Сагаалган!

Үхибүүн:
-

Сагаалганай hайханда
Хаанаш яанаш сугларая.
Сугларhанай урманда
Хүүен, хүхин наадая.

Үхибүүн:
-

Сэдьхэлэйнгээ hайханда
Сээжын зугаа дэлгээе.
Эльгэ зурхэнээ дэлгэртэ
Эжыл абаяа уреэе.

Yхибүүд, мүнөө намай hайнаар шагнагты даа, би шүлэг уншахам, юун тухай
энэ шүлэг соо хэлэгдэнэб, шагнаад хэлэгты:

Хүтэлэгшэ:
-

Уг гарбалаа дурдан зугаалая,
Урин хабараа угтан дуулая,
Хүрьhэтэ алтан дэлхэй дээрэ
26

Хүн боложо турэhөөрнай
Нэгэ наhамнай нэмэжэ,
Наадамнай дэлгэрэг
Нэрэмнэй дурдагдажа
Нютагнай алдаршаг.
-

Юун тухай энэ шүлэг соо хэлэгдэнэб? (Сагаалган)

Нютагнай юун гэжэ нэрэтэйб? (Хэжэнгэ)

Бэрхэнууд даа. Буулта альгаа ташая.

Дуугаа дуулаяа «Сагаалган, сагаан hарамнай»

Хүтэлэгшэ:
-

Хүйтэн үбэлые дабаха эрхэтэй,
Хүхэ нажарые амадаха золтой
Айл аймагаараа, арад зонтоѐо
Айлшалжа ябаха аргатай болоhондоо
Сагаан hарадаа сагаалжа найрлая,
Зутан hарадаа зүбөөр зугаалая.

Үхибүүн:
-

Буурал боложо, буянтнай жаргажа,
Булган дэгэл үмдэжэ,
Бууза хоол барижа ябагты!
Сагаан hараар, Сагаалганаар!

Үхибүүн:
-

Хүгшэн эжы тухашаранхай,
Хүл хүнгэдэн hабанданхай.
Сагаан hараяа угтажа,
Сагаалганаа хүндэлжэ,
27

Табан үнгын хадагаа
Табинал даа гунгарбаадаа.
Үхибүүн:
-

Найман тахил табижа,
Муу мухайе арюудхажа,
Адис санзайгаар утана.
hайн hайханиие мүнхэлжэ,
Алтан зулаяа бадараана.

Үхибүүн:
-

Арбан хоѐр жэлэйнгээ
Алтан холбоо эрьесээр
Сагаан hара морилоод,
Сагаалганаа бэлэглээ.

Үхибүүн:
-

Үлзын элшэ буянгаар
Зоной сэдьхэл заяархаа.
Адуу малай хэшэгээр
Сагаан эдеэн дэлгэрээ.

Үхибүүн:
-

Хоѐр гараа дэлгэhээр,
Хүнүүд баяртай золгоно.
Хүгшэд , хүүгэд бултаараа
Хүхюүн дорюун сагаална.

Үхибүүн:
-

Буурал Буряад дайдаар
Дабшана Сагаалган!
Бууса зоной hайгаар
Дэлгэрнэ Сагаалган!

Үхибүүн:
-

Эртүүр баран золгожо,
Бэлэг сэлэг барилсан,
Жэлэй үреэл хэлсэжэ
Сагаалганаа мандуулаа.

Хүтэлэгшэ:
28

Бэрхэнүүд, альгаа ташая.
Үхибүүд ойлгодог гүт, гэртэхимнай үглөөгүүр бүхэн сайгаар, hүөөр сэржэм
үргэдэг.

(үхибүүдэй харюу)

Зүб даа, hүн сэржэмнэй ехэ hайн сэржэм гэлсэдэг. Гэртэхимнай сэржэмээ үргэхэдөө
Буурал бабайдаа, түби дэлхэйн баабайнуудта, хамаг зоной, hайн байхын, үхэр
малай үдэхын түлөө сэржэмээ үргэдэг.

-Үбгэн аба хүгшэн эжы хоѐр, маанадта хөөрэжэ үгыт, хайшан гээд hэы гэр соо
дулаан байдаг бэ?

Зай үхибүүд харагты. Гал гуламтаа сэбэрээр, бузарлангүй байха ѐhотой. Пеэшэн гал
гуламтамнай хаана байнаб?

(үхибүүдэй харюу).

Зүб. «Һэы гэрэй тэгэн дунда. Һэы гэр сөө үшөө юун байнаб?

(үхибүүдэй харюу)

Зүб даа. Гэр соомнай табсан байна. Хубсаhаа буряадууд хаана хэдэг байгааб?
(үхибүүдэй харюу)

Анхандаа буряадууд ханзатай байдаг байгаа, тэрээн соогоо хубсаhаа эбхээд
хадагалдаг hэн.

Баруун таладамнай юун байнаб?

(үхибүүдэй харюу)

Баруун таладамнай шэрээ байна. Зунай ба үбэлэй унтари бэлдэдэг. Yбэлэй унтари
хониной арhаар, зунай унтари хайшалhан хониной, унаганай ба тугалай арhаар
бэлдэдэг hэн.

Хүтэлэгшэ:
-

Үхибүүд урдандаа холын харгыда гарахадаа эдихэ юумэ абангүй ябадаг байгаа.
Юундэб гэхэдэ, ямаршье айлда айлшалхада сагаан эдеэн, халуун мяхатай эдеэн,
айл бүхэндэ байха. Моринайнь

эсэхэдэ, морѐо унуулаад табиха. Урданай

буряадууд айлшадта ехэ анхаралтайгаар хандадаг байгаа.
-

Һайнтдаа хүгшэн эжы үбгэн аба хоѐр, бидэтнай гэртээ ябахамнай.

Зай, үхибүүд, манайда айлшалжа ерэhэндэтнай бидэ үнэнхэ зурхэнhөө баярлаабди

Үбгэн аба:
-

Танадтаа зорюулжа шүлэг уншахамни:
Шэнэ жэлэйнгээ
29

Шарай хаража,
Нэгэ наhанайнгаа
Нэмэлтэ үзэжэ,
Шэнэ байдалай
Шэнжэ гэжэ
Шэнэ хубсаhа
Шэлэн үмдэжэ,
Баян бардан
Байхын түлөө
Эдеэ хоол
Элбэгээр бэлдэжэ,
Бурхан тэнгэридээ,
Орон дэлхэйдээ,
Элинсэг хулинсагуудтаа
Дээжыень үргэжэ,
Сэдьхэлээ тэгшэлжэ,
Сагаалганаа угтабабди.
Сагаалганаа хүндэлжэ,
Сагаалжа жарганабди.

Баярлаа! Нүгөө жэл дахин айлшалхабди. Баяртай!

Хүтэлэгшэ:
-

Сагаан hараар айлшадаа,

Сагаан хэшэгээр эжынэрээ,

Сагаан сэдьхэлээр амршалнабди!

Булта:
- Сагаан hараар! Сагаалганаар!
Хүтэлэгшэ:
- Айлшадаа наашан дуудаяа.
- Сагаалганайнгаа нааданда
- Шангаар гараа барисалдан,
- Шуран хурдан гэшхэдэлээр
30

- Шууяса хатараа хатараял
Бултадаа айлшадтаяа ѐхор хатарана.

Бэлэдхэлэй бүлгэмдэ үнгэргэхэ «Сагаалганай наадан»
гэжэ үйлэ ябадалай хубилбари
Зорилго:
o Буряад заншалта соѐлые hэргээхэ, түрэл арадайнгаа наадануудтай танилсуулха.
o Дуулаха, хатарха шадабари хүгжөөхэ.
o Үхибүүдтэ Сагаалган тухай танилсуулха ба буряад заншалта соѐлые hэргээхэ.
o Буряад хэлэнэйнгээ уян нугархай, зөөлэн тодыень үхибүүдтэ ойлгуулха.
o Уран гоѐор шүлэг уншажа,таабари таажа hургаха.
Бүлгэм соо hэеы гэр байна. Тээ саана Шилсаана буурал Баабай – хада харагдана.
Группа гоѐор шэмэглэгдэнхэй, группын дундань ехэ дүхэриг. Хүгжэм зэдэлжэ, хулгана
жэл орожо ерэнэ.
Хүмүүжүүлэгшэ:
-

Жэлэй нөөсэ суглуулдаг
Жэгдэ ходо бүмбэрдэг
Жэгтэй бэрхэ ажалшан
Жэшээтэ хулгана жэл.
Бусаха зам тээшээ.
31

Бушуу түргэн бэлдэбэ.
(Хулгана жэл дүхэригэй хажууда зогсоно.)
Хүмүүжүүлэгшэ:
-

Арбагар хоѐр эбэртэй
Аглаг дайдаар бэлшэдэг,
Алтан һүмбэй хэшэгтэй
Алдар ехэ үхэр жэлээ
Угтан абаял альгаа ташан.
(Үхэр жэл орожо ерээд, хулгана жэлтэеэ золгонод).

Хулгана:
Мэндээ! Сагаалганаар, Сагаан hараар!
-

Үнгэрһэн жэл хадаа, яhалал үлзытэй, хэшэгтэй, дэмбэрэлтэй жэл байгаа.
Мүнөө бидэ одоол, hайнаар он жэлые үнгэргэжэ байнабди.
Үхэр:

Саhа бордоhото хүйтэн үнгэржэ, сагаа бариха сагнай ерэбэ гээшээ гү?
Үхибүүд:

Ерээ, ерээ.

Хулгана:
-

Зай, үхэр жэл, энэ жэлдэ зам харгытнай арюун байг лээ. Битнай 11 жэл болоод,
таанартаа бусажа ерэхэб. Бүхэли жэл соо бүхэриг hайнаар, таанадтаяа хүдэлөөб.
Таанартай суг хамта баярлаашьеб, хүхеэшьеб, үйдашьеб. Мүнөө гаража ерэhэн
үхэр жэл, минии гарhаа энэ урга ээлжээ абажа, бүхэли жэл соо бүдүүн томоотой
хүдэлыш, ажаллыш даа.

Үхэр:
-

Зай, Хулгана жэл! Мүнөө минии жэл гараа хадань, бүхэли жэл hайнаар ажаллаха,
хүдэлхэ болоо гүби даа.

Хүмүүжүүлэгшэ:
-

Үхибүүд, энэ дүхэригтөө булта ерэгты даа. Хулгана жэлээ удэшэжэ, Үхэр жэлнэй
сагта буубабди. Зай, эндээ зогсожо, үнгэрһэн жэлдэ манда аһалдаhан бузар ба
муухай юумэнүүдһээ hалажа, бэеэ арюудхаад, бүхы муу юумэеэ эндээ орхижо,
Даримынгаа эжындээ ошожо сагаалая даа! (Дүхэригөө тойрон, адис санзай үнэрдэн
32

ябанат, тиигээд һэы гэр соо байдаг Даримын эжындэ сагаалхаяа ошонод. Сагаан
эдеэ, Аюуша хадаг бариһан эжы басаган хоѐр айлшадые угтана).
Хүмүүжүүлэгшэ:
-

Сагаалганаар, сагаан һараар!

Хүгшэн:
-

Сагаа һараар, Сагаалганаар! (Хүгшэн эжы хадаг барюулна, айлшад золгонод, сагаан
эдеэнһээ амсанад).

Хүгшэн:
-

Аша басаган, айлшадаа сагаан һараар амаршалаал даа.

Аша басаган Дарима:
-

Сарюун Хэжэнгэ нютагтам
Сагаан һара морилбо.
Сагаан эдеэ сэржэмээ
Сасан байгыш Сагаалганаар!
Сагаан һараар амаршалнабди,
Сагаан эдеэн дэлгэрэг лэ,
Сагаан һараар
Сагаан сэдьхэлнэй баясаг лэ!
(Хүгшэн эжы айлшадтаа бурханай магтаал уншана, тэрэнэй һүлдэ нэгэ үхибүүн
хүгшэн эжыдэ шүлэг уншажа үгэнэ).
Саагуур наагуур һалхилаад,
Сагаан саһаар будараа
Сагаа һара мүндэлөөд
Сагай байдал дулаараа.
Хүгшэн:
Тиимэ, тиимээ. Сагаан һара гаража, газаамнай дулаарба. Бидэ мүнөө түүдэбшынгээ

нааданда ошожо, сагаалаял, ногоолоѐл! (Бултадаа түүдэбшын нааданда ошонод.)
Аша басаган:
-

Согтой солбон хүбүүдүүд,
Солгѐо хүхюун басагадууд,
Сугтаа түргөөр ерыт даа
Сагаа һарын һайндэртэ

Хүмүүжүүлэгшэ:
-

Хулгана жэлээ сарюун һайханаар үдэшөөд, алгаг һайхан үхэр жэлээ угтажа
байхадаа, арбан хойр жэлнүүдэйнгээ арюун сэбэр шарайнуудые, айлшадтаа
харуулаа һаа яаха юм?
(12 жэлэй хубсаһа үмдэһэн үхибүүд гарана.)

Бар:
-

Арын модондоо байратай
Арбан зургаан араатай
Амитан бүхэниие айлгадаг,
Алаг эреэн Бар бии.

Туулай
-

Борош, хараш үнгэтэй
Богони зөөлэн үһэтэй
Бүмбэгэр, бүмбэгэр гүйдэлтэй
Бүмбэгэрхэн Туулай жэл гээшэб.

Луу
-

Агаар тэнгэреэр дүүлидэг
Алтан бүмбэгэ толгойтой
Абьяас дорюун дуу шуутай
Абарга Луу жэл бии суутайб!

Могой
-

Уулын энгэрээр мүлхидэг
Ута эреэн бэетэй
Уулзаһан бүхэниие сошоодог
Уран хэлэтэй Могойб!

Морин
-

Хүнэй нүхэр – эрдэни
Хүндэтэй зэндэмэни –
Хүнгэн хурдан гүйдэлтэй
Хүлэг Морин жэлби!

Хонин
-

Тоором талаар бэлшэнхэй
Торгон нооһон дэгэлтэй
34

аршаганатар маарадаг
омоотой Хонин жэлби!
Бишэн
-

Һалаа модондо дүүжэнтэй
Һамар жэмэс эдеэтэй
Һажааха уран бэетэй
Һабяаһагүй Һармагшан жэлби!

Тахяа
-

Сахир мүнгэн үндэгэтэй
Сахариг түхэреэн нюдэтэй
Саг сагтаа донгододог
Сагаан алаг Тахяаб!

Нохой
-

Хүнэй доодо түрэлтэй
Хүнэй хани болонхой
Хүдөө хотодош нютагтай
Хүл хурдан Нохойб!

Гахай
-

Гадар зузаан бэетэй
Галдан дэгээ хамартай
Газарай хүрьһэ онгилдог
Гонгинуур гахай жэлые харагты!

Аша басаган:
Гоѐ даа, бидэ мүнөө жэл хүн бүхэнэй жэгтэй һайхан намтарые һайхашаан
шагнабабди.
Хүгшэн:
-

Зай, үхибүүд, түүдэбшынгээ нааданда таабаринуудые хэлсэел!

Үхибүүд:
-

Хэлсэе, хэлсэе!

Хүмүүжүүлэгшэ:
-

Тиигээ һаа, минии таабари таагтыл даа
Дуулим сагаан бэетэй,
Дугы сагаан һүүлтэй
Даржаганатар маарадаг
35

Дурасхал ехэтэй амитан. (Хонин)
(Үхибүүд таабари хэлсэнэд)
Үхибүүд:
-

Энэ таабаритнай маарадаглэ һаа... хонин болоно.

Хүмүүжүүлэгшэ:
-

Зүб, зүб. Бэрхэнүүд.
Тиигээ һаа, хоѐрдохи таабари таагтыл даа
Аса хоѐр эбэртэй
Аглаг дайдаар бэлшэдэг
Амтатайхан һүмбэй хэшэгтэй
Алдартайхан гэрэй амитан гээшэб? (Үхэр)

Аша басаган:
-

Энэ таабариетнай, минии хүгшэн эжы тааха байха даа.

Хүгшэн:
-

Байза, байза энэмнэй юун бэлэй даа, байза (бодолгото болоно) һанааб, һанааб,
таажархиба бэшэ гүб даа, энэмнай үхэр ѐһотой. Зүб таагаа гүб?

Хүмүүжүүлэгшэ:
-

Зүб, зүб.

Зай, таабаришье таалсабабди. Харин мүнөө түүдэбшэеэ тойрожо, буряад
арадайнгаа наада наадаял. (Түүдэбшэ тойрон буряад арадай наада нааданад «Бээлэй
нюуха»).

Хүмүүжүүлэгшэ:
-

Зай, хүбүүд, басагад, хүндэтэ гэртэхин, айлшад! Сагаалганда иигэжэ уулзаа хадаа,
бултадаа бодожо, түүдэбшэеэ тойрон, шэхэнэй шэмэг, нюдэнэй хужар болгожо
бултадаа ѐохор наадаяа хатараял (ѐохор хатарнад).

Арбан сагаан хургаяа, адхан байжа хатарая
Аман соохи зуугаагаа, хэлсэн байжа хатарая
Ай-ай дуумнай баярлаа, ай-ай дуумнай жороолоо - 2 дахи
Хорин сагаан хургаяа, холбон байжа хатарая
Хоолой соохи зуугаагаа, хэлсэн байжа хатарая
Ай-ай дуумнай баярлаа, ай-ай дуумнай жороолоо - 2 дахи
Гэрэй шэнээн газартаа, гэшхэн байжа хатарая
Гэзгэ дээрэхи гоѐолтоо, хангир янгир хатарая
Тохомой шэнээн газартаа, тойрон байжа хатарая
Толгой дээрэхи гоѐолтоо, хангир янгир хатарая
Хүмүүжүүлэгшэ:
-

Зай, һайнтэдаа! Хари мүнөө манай үхибүүд Даримынгаа эжытэй хамта Шилсаана
буурал Баабайдаа ошожо,мүргэжэ хии мориѐо хиидхэжэ ерэхэнь.

Хүгшэн:
-

Зай, үхибүүд, мүнөөдэр сагаа һарын һайн үдэр, Шилсаана буурал Баабайдаа
мүргэжэ ерэе даа. (Бултадаа Шилсаана буурал Баабайдаа мүргэнэ.) Хүгшэн эжы
үхибүүдтэ Шилсаана буурал Баабай тухай магтаал уншана.

Хүмүүжүүлэгшэ:
-

Зай, Даримын эжы һайнтадаа! Манай үхибүүд Сагаа һараар тандаа бэлэг болгон
үреэл тогтоохоѐо һананат !

Айдар:
-

Сагаан һараар амаршалнабди
Сагаан эдеэн дэлгэрэг лэ,
Сагаан һараар
Сагаан сэдьхэлнэй баясаг лэ!

Арюна:
-

Наран мэтэ мандажа
Набша мэтэ дэлгэрэн жаргагты!

Жаргал:
-

Жэл бүри жэгдэ амгалан
Он бүри омог дорюун
Сагаалжа, ногоолжо байял даа!

Радна:
-

Гэрээр дүүрэн аза жаргалтай
37

Гүсөөр дүүрэн халуухан сайтай
Баян, бардам һуухатнай болтогой!
Дари:
-

Наһан дээрэ, наһа нэмэжэ
Ухаан дээрээ, ухаа нэмэжэ
Гаража ерэһэн үхэр жэлдэ
Энхэ элүүр ябахамнай болтогой!

Үхибүүд:
-

Дуун «Сагаан һараар»

(үг. Цырен-Ханда Дарибазаровагай, хүг. Сарантуяа

Жалцановагай) Булта үхибүүд айлшадтаяа хамта дууланад.

Хабсалгалта

«Сагаалган» рубрика хүүгэдэй нюдөөр
1. «Сагаалган» хүүгэдэй зураг дээрэ

Родина Ксения 6 наhатай

Давыдова Ульяна
6 наhатай

Галданова Вероника
4 наhатай

Цымпилов Самдан
3 наhатай

Бастуев Ардан 7 наhатай

Галсанов Доржо 7 наhатай

Пунсыкова Дарина
3 наhатай

Шойморданов Ренат
6 наhатай

Аюров Дугар
3 наhатай

Гылыков Дамир
3 наhатай

Доржиева Сойжина
6 наhатай

Шоенов Доржо 4 наhатай

Асылбекова Амира
3 наhатай

Арсаланова Сарюна
39
3 наhатай

2. Хүүгэдэй үзэсхэлэн – «Сагаалган»

Сагаалган тухай хүүгэдүүд юун гэжэ бодоноб?

Доржиев Жамсо 6 лет
Что такое Сагаалган?
Сагаалаган – это бурятский праздник. Мы ходили в
гости и нам дарили подарки. Лепят буузы, накрывают
на стол вкусняшками.

Цымпилова Виктория 6 лет
Что такое Сагаалган?
Сагаалган это красивый праздник, не похожий на день рождение.
Ходят друг другу в гости. Приходили гости помолились «бурханда».
Мы с мамой угостили гостей белой пищей (саламат, үрмээ, зөөхэй,
тараг, «бүхлѐор».). Мама сказала: - самая главная еда в празднике
сагаалган - это буузы. Потом мама подарила подарки гостям.
Что такое «бүхлѐор»?
это большое, много мясо. Любят есть взрослые.

Сойжина 3 года
Что такое Сагаалган?
- Это праздник. Едят буузы и дарят подарки. Молимся
бурханда.
Что такое ѐхор? - Это танец бурятский.

Айдар 5 лет
Что такое Сагаалган?
- Это такой Новый год, но
бурятский. Они не ставят ѐлку, накрывают на стол всякие
разные вкусняшки и дарят гостям подарки. Готовят
бурятское кушанье позы и едят много мяса – «бүхлѐор».
Бурхандаа мүргэдэг.
Что такое «бүхлѐор»? это много мясо с картошкой. Любят
есть взрослые, особенной обожает мой баабай.

Лайжид 5 лет
Что такое Сагаалган? - Праздник,
накрываем на стол. Кушаем позы и
тортик. Подарили много конфет.
Ходим в дацан молимся. Утром рано
встаем.
Чтобы
бурхан
багша
посчитал нас, всех детей и взрослых:
папу, маму, брата, сестру, эжышку и
Данзан 3 года
баабай.
Что такое Сагаалган?
- Это праздник. Дарят подарки и
конфеты. Гости приходят.
Что такое ѐхор? - Это когда танцуют
много людей

Планируемый результат.
Обязательная часть.
Пособие поможет расширить возможности и способности детей к родному языку.
Формируемая часть.
ДЕТИ – целостное и разностороннее развитие интеллектуальное, физическое,
эмоционально – личностное, социальное, художественно-эстетическое, социализация, освоения
общечеловеческих ценностей, любовь к родному краю.
ПЕДАГОГИ – повышение педагогического мастерства
РОДИТЕЛИ – активное участие в образовательном и воспитательном процессе
ДЕТСКИЙ САД – повышения качества педагогического процесса и имиджа.

Заключение

Большинство педагогов считают, что детей лучше всего обучать в музыкальной и
игровой форме.
Проведения национальных праздников и мероприятий, игр – являются удачным
вариантом. Оно положительно сказывается на росте у детей познавательных интересов,
восприятия, внимания, улучшает память и развивает мышление.
Таким образом, полученные материалы открывают еще одну сторону процесса
реализации программы национально-образовательного комплекса.
Наши родители представляющие различные социальные слои и профессиональные
группы, проявляют высокую активность и настроены в целом положительно на
сотрудничество. Пособие поможет родителям и педагогам дошкольных образовательных
учреждений приобщить детей к родному языку. Дети с легкостью осваивают новые
знания в игровой форме, обладает хорошей зрительной и слуховой памятью.
Дошкольникам интересно принимать активное участие в празднике нравится разучивать
бурятские песни, стихи, загадки, считалки и костюмированные танцевальные номера к
национальному празднику. Данные мероприятия не остаются без внимания родителей,
которые готовятся вместе с детьми, в частности, шьют бурятские костюмы и приходят в
качестве гостей.
Стремление к поддержанию интереса ребенка ко всему новому, безусловно будет
способствовать качеству знаний родного языка.
Язык каждой нации является отражением уникальных исторических традиций,
накопленных знаний, мыслей и духовности народа. И пока люди говорят на родном языке,
сохраняются духовные ценности и культура народа, с ее богатыми традициями и
обычаями.

Список литературы
1.
Могоева, Д.Д. Амар сайн, үхибүүд!: учебно-метод. пособие/Д.Д. Могоева; науч.ред.
С.Ш. Чагдуров; худ. В.П. Алагуева.- Улан-Удэ: Бэлиг, 2002. – 288 стр.
2.
Рандалова, Ю.Б Детские дошкольные образовательные учреждения и проблемы
возрождения национального языка в Республике Бурятия (опыт социологического
анализа)/ Ю. Б. Рандалова, И.Н. Дашибалова.- Улан-Удэ: Издательство БНЦ СО РАН,
2009. - 18 стр.
3.
Хомякова, Т. Г. Сценирование занятий для детей 5-6 лет. Пропедевтика
развивающего образования/ Т.Г. Хомякова, Л.П. Табунова. - Улан-Удэ: 2002. -44с. —
URL: https://dob.1sept.ru/article.php?ID=200300113(дата обращения: 19.04.2021).
—
свобод. из локал. сети
4.
Банзаров, Д.Б. Белый месяц. Празднование Нового года у монголов/ Д. Б. Базаров. –
Улан-Удэ,1971. – 22 стр.
5.
Ванникова, С.П. Сагаалган - живая традиция/ С. П. Ванников. - Улан-Удэ: Ориент
Скай,2008. - 87 стр.
6.
Доржиева, Э.А. Сагаалган - праздник из глубины веков/ Э. А. Доржиев. - Улан-Удэ,
2010.-.81 стр.
7.
Ильченко, Л.П. Формирование этнокультурной толерантности школьников в
процессе знакомства с культурой родного края //Этнопедагогика: Проблемы обучения и
воспитания. - СПб,2004.-Вып.3.- С.47-53.
8.
Гунжитова Г-Х. Ц., Дареева О.А., Шожоева Б.Д. «Амар мэндэ-э!». начальный курс
бурятского языка для детей старшего дошкольного возраста: книга для учителя и
родителей. — Улан-Удэ: ГБУ гЦ«Бэлиг», 2014. -32 стр.
9.
416.

Козлова С.А., Куликова Т.А. «Дошкольная педагогика». - М. AKADEMI, 2001. Стр.

10.
Фалькович Т.А., Барылкина Л.П. «Развитие речи, подготовка к освоению письма». М.: ВАКО, 2005.

11.

Культура народов Сибири: традиции и современность. – Улан-Удэ, 2002. – С. 49-

56.
12.
Чимбеева З.Д. «К вопросу ориентации на мотивацию овладения бурятским
языком». - Современные проблемы филологии. - с.197 – 199. - Улан- Удэ: Издательство
БГУ, 2003.
13.
Метод. материалы в помощь проведению праздника Белого месяца. Вып.1 / Нац.
Библиотека Республики Бурятия. Центр обществ. связей и культурно-просвет. проектов;
Сост. Р.Г. Батомункуева. – 4-е изд., перераб. и доп.

Содержание
Введение …………………………………………………………………………. стр. 4
Обычаи и традиции праздника – Сагаалган …………………………………… стр. 6
1-дэхи багашуулай бүлгэмдэ үнгэргэхэ «Сагаалган-манай hайндэр» гэжэ үйлэ
ябадалай хубилбари …………………………………………..…………………. стр. 9
2-дохи багашуулай бүлгэмдэ үнгэргэхэ «Сагаалган» гэжэ үйлэ ябадалай
хубилбари ………………………………………………………………………….. стр. 13
Дунда бүлгэмдэ үнгэргэхэ «Буряад заншал ба уг гарбал» гэжэ үйлэ ябадалай
хубилбари …………………………………………………………………………. стр.17
Ахалагша бүлгэмдэ үнгэргэхэ «Сагаан hарамнай hайхан даа!» гэжэ үйлэ ябадалай
хубилбари ………………………………………………………………………… стр. 22
Бэлэдхэлэй бүлгэмдэ үнгэргэхэ «Сагаалганай наадан» гэжэ үйлэ ябадалай
хубилбари ………………………………………………………………………… стр.31
Хабсалгалта ……………………………………………………………………………… стр. 39
1. «Сагаалган» рубрика хүүгэдэй нюдөөр ............................................................ стр. 39
2. Хүүгэдэй үзэсхэлэн – «Сагаалган» ………………………………………………..… стр. 40

3. Сагаалган тухай хүүгэдүүд юун гэжэ бодоноб? …………………………….. стр. 41
Заключение ……………………………………………………………………………… стр. 42

Список литературы ………………………………………………………………стр. 43

Методическое пособие

Авторы:
Долгорова, Соелма Баторовна
Мархасаева Нина Владимировна
Баторова Цыпилма Соеловна

Сагаалганай наадан
Методическое пособие

Подписано в печать………..
Формат 60х84/16 Усл. печ.л. 2,75
Тираж……